منبت کاری چیست؟ آموزش منبت کاری و کنده کاری روی چوب

منبت کاری چیست؟

حتما شما هم نقوش زیبا، برجسته و چشم نواز روی چوب را دیده‌اید و تحت تاثیر زیبایی آن قرار گرفته اید؛ این هنر شاخص که منبت کاری نام دارد، یکی از شاخه‌های صنایع دستی به شمار می‌رود و در ایران سابقه‌ای طولانی دارد. منبت کار با ترکیب هنر و خلاقیت نقوشی برجسته روی چوب ایجاد کرده که زیبایی چوب را چندین برابر می‌کند.

در ابتدا از منبت کاری تنها برای ایجاد طرح گل و گیاه روی سنگ و چوب استفاده می‌شد و به همین خاطر این هنر را منبت کاری (به معنای روییدن) نامیدند.

فیلم منبت کاری چوب

در بخش‌های بعدی قصد داریم شما را بیشتر با این فعالیت آشنا کنیم.

تاریخچه منبت کاری

ریشه هنر منبت کاری به زمانی که انسان برای اولین بار فلز و ساخت ابزار را کشف کرد باز می‌گردد. چوب جاذب آب بوده و در برابر حشرات و قارچ‌ها آسیپ‌پذیر است به همین جهت اطلاع دقیقی از قدمت منبت کاری روی در دسترس نیست.

بعضی مورخان و باستان شناسان قدمت این هنر را در ایران به قبل از پادشاهان ساسانی نسبت می‌دهند اما آثار و مدارک موجود حاکی از آن است که قدمت این هنر به 1500 سال پیش برمی‌گردد.

نمونه‌هایی از آثار منبت کاری قدیمی ایران

• یکی از قدیمی‌ترین آثار منبت کاری در ایران لنگه در چوبی مسجد جامع عتیق شیراز بوده که در دوره عمروبن لیث صفاری ساخته شده است.

• سردر قدیمی از جنس چوب کاج که روی آن با خط کوفی ظریف تزیین شده و قدمت آن به قرن چهارم هجری باز می‌گردد.

آموزش منبت کاری

به‌طورکلی منبت‌کاری به فضای بسیار بزرگی احتیاج ندارد؛ البته این نکته را در نظر داشته باشید که نوع چوب و ابزارمورد استفاده از جمله موارد بسیار تأثیرگذار در ایمنی، سختی و نتیجه‌ی نهایی کار است. یادگیری منبت کاری برای هنرمندان به‌خصوص کسانی که با نقاشی یا هنرهای تجسمی آشنایی دارند، بسیار آسان و سریع‌تر است.

اگر شما هم جزو کسانی هستید که احساس می‌کنید به هنر منبت‌کاری علاقه‌مند هستید، پیشنهاد می‌کنیم قبل از شروع یادگیری چند روزی را در کنار منبت‌کار بگذرانید تا با روش کار، سختی‌ها، نکات مهم و … آشنا شوید اما اگر به منبت‌کار دسترسی ندارید می‌توانید ویدیوهای آموزشی را ببینید.

انواع منبت کاری

شاید به نظر شما منبت‌کاری یک فعالیت ساده باشد اما در ادامه به شما آموزش خواهیم داد که منبت‌کاری هم مانند فعالیت‌های دیگر شاخه‌های متفاوتی دارد.

ویتلینگ (Whittling)

به قول مایکل آنجلو مجسمه ساز معروف: ” در دل هر مکعب چوب، یک مجسمه نهفته است و کشف آن هنر مجسمه ساز است”. این سبک، یکی از سبک‌های قدیمی منبت‌کاری است. ویژگی و شاخصه‌ی اصلی این سبک ایجاد برش‌های تیز و به اصطلاح بافت‌دار به‌وسیله‌ی چاقو است. معمولاً مجسمه‌ها و محصولاتی که به این سبک ساخته می‌شوند زاویه‌دار هستند.

ویتلینگ در اصل تراش چوب و ساخت مجسمه‌های کوچک چوبی به وسیله چاقو است و همانطور که گفته شد امضای کاری که به روش ویتلینگ ساخته شده به جا ماندن رد چاقو و سطح ناصاف چوب است. تیز بودن چاقو در انواع حکاکی به‌خصوص ویتلینگ بسیار مهم است. برش چوب به مرور زمان باعث کندی تیغه می‌شود؛ در این صورت چاقو را با سنگ یا چرم تیغه تیزکن، تیز کنید تا کار حکاکی آسان‌تر و ایمن‌تر باشد.

منبت‌کاری گرد و هموار

همان‌طور که از اسم آن پیدا است محصولی که با این روش ساخته می‌شود دارای لبه‌های گرد و بدون زاویه است.

منبت کاری تراشه ای

این روش با استفاده از چاقو، اسکنه و چکش انجام می‌شود و روش این منبت کاری بر پایه تراش دادن چوب است.

منبت کاری برجسته

در این نوع منبت کاری طرح‌هایی برجسته درون چوب ایجاد می‌کنند.

ابزار منبت کاری کدام اند؟

یکی از مزایای منبت‌کاری این است که برای انجام آن به سرمایه‌ی چندانی نیست. در ادامه به معرفی ابزار مورد نیاز می‌پردازیم.

مغار

یکی از ابزار بسیار مهم برای منبت‌کاری مغار است و شما باید کار با مغار وی چوب را بلد باشید. مغار انواع مختلفی داشته که هرکدام برای منظوری خاص ساخته شده‌اند.

• مغار تخت: یکی از ابزار مهم منبت کاری مغار تخت است که سایزهای متفاوتی دارد (2، 4، 8، 12، 14، 16، 25 ). هم‌چنین لازم است دو عدد مغار شماره 6 تخت سر کج بین لوازم منبت کاری خود داشته باشید تا از آن برای تمیز کردن گوشه‌های کار استفاده کنید.
• مغار نیم‌باز: از این مغار برای دور گیری کار استفاده می‌شود. مغار نیم باز در سایزهای 6، 8، 10، 12، 16، 20، 25، 30 موجود است.
• مغار گلویی: این مغار شبیه مغار نیم‌باز است با این تفاوت که عمق کنده کاری با این مغار نسبت به مغار نیم‌باز بیشتر است. این مغار در سایزهای 6، 8، 10، 12، 16، 25 و 30 موجود است.
• مغار شفره: این مغار در دو اندازه‌ی کوچک و بزرگ موجود است که از مغار شفره کوچک برای ایجاد خطوط با پهنای کم و از مغار شفره بزرگ برای ایجاد خطوط با پهنای بیشتر استفاده می‌شود.
• مغار مشتی: مغار مشتی دسته‌ای کوتاه و ظریف داشته که برای فشار وارد کردن نیاز به استفاده از چکش نداشته و با فشار دست می‌توان کنده‌کاری روی چوب را انجام داد. مغار مشتی برای منبت‌کاری مشبک و ظریف‌کاری استفاده می‌شود و بر اساس شکل انحنای گلویی آن به سه دسته قاشقی، خم و ساده تقسیم می‌شود. انحنای قسمت گلویی مغار مشتی قاشقی بسیار زیاد بوده اما قسمت گلویی مغار مشتی خم کاملاً کج یا خم است و قسمت گلویی مغار مشتی ساده یا تخت، کوتاه و صاف بوده که به آن مغار منبت‌کاری هم گفته می‌شود.
• مغار چاقویی: ظاهر این مغار شبیه مغار مشتی بوده اما تیغه آن شبیه چاقو است. از این مغار بیشتر برای کارهای بسیار ظریف و ویتلینگ استفاده می‌شود.
• مغار خراطی: دسته آن چوبی بوده و ارتفاع و قطر آن نسبت به دیگر مغارها بیشتر است. این مغار روی پایه قرار گرفته و چوب در حال چرخش را برش و فرم می‌دهد. مغار نون گاز، پولاد سر کج و پولاد صاف از انواع مغار خراطی هستند.
• مغار قاشقی: یکی دیگر از انواع مغار قاشقی، مغار مخصوص ساخت تار، مغارهای کاسه تراشی و قاشق تراشی است که برای کاربردهای مشخص استفاده می‌شوند.

چکش

چکش یکی از ابزارآلات مهم در منبت کاری است که از آن برای ضربه زدن به انتهای مغار استفاده می‌شود. چکش منبت کاری که استفاده می‌کنید باید پلاستیکی یا چوبی باشد.

چگونه از چکش استفاده کنیم؟

حتی حرفه‌ای‌ها هم ممکن است تکنیک‌های درست استفاده کردن از انواع چکش‌ها را ندانند بنابراین پیشنهاد می‌کنم از این اصول اولیه در جهت پیشرفت مهارت‌های خود استفاده کنید. شاید توضیح روش استفاده از چکش به نظر احمقانه بیاید اما چکش یکی از ضروری‌ترین ابزارهای مورد نیاز انسان‌هاست که هر فردی از دوران کودکی از طریق اسباب‌بازی‌های خود با آن آشنا شده است. 

تکنیک‌های استفاده از چکش مثل بسیاری از مهارت‌هایی که داریم آن‌قدرها که فکر می‌کنیم چندان ساده و بدیهی نیست. افراد حرفه‌ای زیادی را می‌بینیم که با اعتماد به نفس چکش به دست می‌گیرند و با مهارت از آن استفاده می‌کنند. اگر شما هم می‌خواهید تکنیک‌های درست استفاده از چکش‌ها را بلد باشید ادامه مطلب را بخوانید شاید لازم باشد شما هم چیزهای جدیدی یاد بگیرید. 

به دست گرفتن چکش

روش دست گرفتن چکش چه برای کوبیدن میخ‌های بزرگ چه کوچک به یک صورت است. هنگام دست گرفتن چکش دست را مشت کنید و انگشت شست را روی انگشت اشاره و انگشت وسط قراردهید یا این‌که انگشت شست را درست بالای انگشت‌ها قرار دهید. مطمئن شوید که دسته را از نزدیک انتهای آن دست گرفته‌اید زیرا با این نحوه دست گرفتن نیروی بیشتری خواهید داشت و تعادل ابزار بهتر حفظ می‌شود. با این روش دست گرفتن چکش احساسی که برای اولین بار چکش دست گرفتید نخواهید داشت مخصوصاً اگر نجار خودآموزی باشید که دسته چکش را از بالا دست می‌گیرید. اما باید یاد بگیرید که برای دست گرفتن چکش از کل دست‌تان استفاده کنید. در نتیجه هنگام کوبیدن منجر به خم شدن میخ‌ها نمی‌شوید زیرا زاویه ضربه چکش بیشتر در موازات بدنه میخ خواهد بود در حالی که اگر دسته چکش را از بالا بگیرید ضربه‌ها را از زاویه پایین به میخ وارد می‌کنید. 

تاب دادن چکش

قبل از تاب دادن چکش میخ را به جهت بالا با دست دیگر نگه دارید و سر چکش را روی سر میخ قرار دهید. درست مثل توپ گلف که مسیر ضربه را مشخص کرده و ضربه زدن را شروع می‌کنید. چکش را کمی بلند کنید و چندین مرتبه به سر میخ ضربه بزنید تا زمانی که سر میخ به چوب بچسبد. اکنون چکش را با ملایمت اما محکم‌تر دست بگیرید و سر میخ را هدف قرار دهید و به حالت نیمه ضربه چکش را تاب دهید. 

ادامه کار را به وزن چکش واگذار کنید زیرا بیشتر کار را در ابتدای مرحله چکش زدن انجام داده‌اید. چکش را با فشار بالا به میخ نزنید فقط کافی است چکش را به سمت سر میخ هدایت کنید و اجازه دهید نیروی حرکتی و جاذبه کمک تان کند. چکش را کنترل کنید اما نه با محکم دست گرفتن. وقتی چکش به آرامی دست گرفته شود حتی ضربه‌های برگشتی هم آسان‌تر می‌شود. به لطف قانون سوم حرکت نیوتون سر چکش به عقب جهش پیدا می‌کند. از این جهش استفاده کنید و اجازه دهید مسیر برگشت چکش به سمت میخ را نیز به همان شکل هدایت کند. 

اگر در شانه‌ها و مچ دست درد احساس کردید حتماً چکش را بیش از حد محکم دست گرفته‌اید. 

گیره

گیره یکی از وسایل مهم نجاری و منبت کاری بوده و برای محکم نگه داشتن قطعه کار روی میز بسیار ضروری است. گیره در دو اندازه بزرگ و کوچک موجود است که با توجه به اندازه قطعه کار می‌توانید گیره مناسب را انتخاب کنید.

چاقو حکاکی

به هنر کنده کاری و حکاکی روی چوب منبت کاری تراشه‌های چوبی گفته می‌شود؛ به‌این ترتیب که قسمت‌های کوچک و کم عمق از روی صفحه چوب تراشیده می‌شود. برای ایجاد تراش‌های مناسب دو نوع چاقوی حکاکی استفاده می‌شود؛ یکی برای کندن قسمت‌های کوچک و دیگری برای طرح دادن به قسمت‌های تراشیده شده.

یکی ازمهم‌ترین نکته‌هایی که باید به آن توجه کرد نحوه گرفتن چاقوی حکاکی در دست است. این کار شبیه به گرفتن مدادنوکی در کف دست با چهار انگشت و فشار دادن قسمت انتهایی آن است. در این حالت کارایی نوک چاقو فقط برای ایجاد فرورفتگی و شکل دهی به چوب است؛ نوک اریب چاقو می‌تواند هم به سمت داخل دست و هم به سمت خارج دست باشد.

میز کار منبت کاری

وجود میز کار برای منبت کاری باعث سهولت در منبت کاری می‌شود؛ به همین جهت توصیه می‌کنیم حتما از میز کار استفاده کنید.

چوب منبت کاری

چوب‌های متفاوتی برای منبت کاری وجود دارد که بسته به چیزی که می‌خواهید بسازید و کاربرد آن می‌توانید از انواع چوب مناسب برای کارتان را انتخاب کنید.

نوع چوب	حکاکی	جنس	رنگ
باس	آسان	نرم	کرم روشن
گردو سفید	آسان	سخت	قهوه‌ای روشن
کاج سفید	آسان	نرم و دارای دانه‌های متوسط	کرم
ماهاگون	نسبتا سخت	دارای ذراتی متوسط	ماهاگونی

ترفندهای مهم منبت‌کاری

1. نحوه‌ی صحیح گرفتن چاقو در دست را بیاموزید.

2. در مسیر سطح برش بزنید.

3. برش‌هایی که می‌خواهید در سطح چوب ایجاد کنید را از قبل طراحی کنید؛ برای این کار می‌توانید از کاغذهای مخصوصی برای رسم الگوی مورد نظرتان استفاده کنید.

کنده‌کاری روی چوب

برخی از افراد به منبت‌کاری، کنده‌کاری روی چوب نیز می‌گویند. در واقع اصطلاح کنده‌کاری به معنی  کنده‌کاری بر روی چوب است. با این حال اصطلاح منبت‌کاری صحیح‌تر بوده و بهتر است از آن استفاده شود.

معرفی ابزار کنده کاری روی چوب

همانطور که اشاره شد برای منبت‌کاری و کنده‌کاری روی چوب به ابزار پیچیده‌ای نیاز نیست. کنده‌کاری روی چوب را می‌توان با ساده‌ترین ابزار نیز انجام داد. انواع مغار، چاقو حکاکی، چکش منبت‌کاری، گیره نجاری و پیچ دستی را می‌توان برای کنده‌کاری بر روی چوب و خلق آثار هنری استفاده کرد.

سوالات متداول

منبت کاری چیست؟
حتما شما هم نقوش زیبا، برجسته و چشم نواز روی چوب را دیده‌اید و تحت تاثیر زیبایی آن قرار گرفته اید؛ این هنر شاخص که منبت کاری نام دارد، یکی از شاخه‌های صنایع دستی به شمار می‌رود و در ایران سابقه‌ای طولانی دارد.

تاریخچه منبت کاری
بعضی مورخان و باستان شناسان قدمت این هنر را در ایران به قبل از پادشاهان ساسانی نسبت می‌دهند اما آثار و مدارک موجود حاکی از آن است که قدمت این هنر به 1500 سال پیش برمی‌گردد.

تفاوت منبت کاری و معرق کاری چیست؟
منبت کاری به معنای کنده کاری روی چوب است اما در معرق کاری تکه‌های ریز چوب در کنار هم چیده شده و شکلی زیبا ایجاد می‌کنند.