گره چینی و هر آنچه باید درباره تاریخچه، کاربردها و ابزار مورد نیاز آن بدانید!
همهی ما زمانی که به مکانهای تاریخی میرویم و معماریهای ایرانی را میبینیم، در همان ابتدا محو تماشای کاشی کاریها و پنجرههای ارسی آن میشویم؛ معمولا بیشتر افراد در اولین برخورد با این هنر تحت تأثیر نظم آن قرار میگیرند، به این نقوش زیبا در کاشیکاری و ساخت قابهای چوبی ارسی گره چینی میگویند.
گره چینی چوب، شاهکاری از هنر و هندسه در معماری سنتی ایران است که قدمتی هزارساله را در تاریخ هنر اسلامی به خود اختصاص داده است. این هنر ظریف که از تلفیق دقیق قطعات چوبی با محاسبات هندسی پدید میآید، نمایانگر اوج خلاقیت و مهارت هنرمندان ایرانی در خلق الگوهای پیچیده و منظم است. از اوایل دوران اسلامی، هنر گره چینی چوب با خاستگاه اصلی خود در اصفهان، به تدریج در سراسر ایران گسترش یافت و به عنصری جداییناپذیر در تزئین بناهای تاریخی، مساجد، و عمارتهای سلطنتی تبدیل شد.
فهرست مطالب
- تاریخچه هنر گره چینی
- گره چینی چیست؟
- اجزای گره چینی
- انواع گره چینی
- بهترین انواع چوب برای ساخت گره چینی
- آموزش گره چینی چوب
- گره چینی سنتی
تاریخچه هنر گره چینی
گره چینی چوب هنر ظریفی است که از اوایل دوره اسلامی در ایران رایج بوده است، متاسفانه از سابقهی گره چینی در ایران اطلاعات دقیقی در دست نیست. بررسیها نشان میدهد که این هنر در قرن 6 تا 8 هجری قمری ابتدا در مصر و سوریه رواج پیدا کرد و پس از آن به ایران رسید. پژوهشگران معتقدند که این هنر نخستین بار در دوران خلفای عباسی بهکار گرفته شده است. مطالعات نشان میدهد که خاستگاه اصلی این هنر شهر اصفهان بوده است.
با بررسیهای بیشتر تاریخچهی این هنر در معماریهای ایرانی، به دوره سلجوقی و صفوی میرسیم. از دوران صفوی به بعد تعبیهی شیشههای رنگی در چوبهای مشبک که در اصطلاح به آن ارسی میگویند رواج پیدا کرد. هنرهای چوبی به جز هنر ارسی پس از دوران صفویه به خصوص در دوران قاجار نه تنها تکامل فنی پیدا نکرد بلکه دچار یک سیر نزولی نیز شد.
با بررسی بناها در صد سال گذشته میتوان نتیجه گرفت که از چوب و فرآوردههای چوبی به عنوان مصالحی موثر در ستونهای چوبی، ساخت پنجرههای ارسی و پنجرههای ظریف با کارهای هنری مختلف گره سازی، قواره بری و … استفاده شده است. در آن زمان این هنر به سبک مشبک در منابر، درهای اماکن متبرکه، آرامگاهها، پنجرههای منازل و کاخها و نردهها بهکار گرفته میشده است.
نمونههای معروف گره چینی در ایران را میتوان در شهرهای اصفهان، کاشان، یزد و سایر شهرهای قدیمی مشاهده کرد. به عنوان نمونه میتوان به عمارت چهل ستون، هشت بهشت، خانههای تاریخی مثل خانهی اعلم، خانهی شیخ الاسلام و خانهی سوکیاس در اصفهان، خانهی طباطبائیها، خانهی عباسیان، خانهی بروجردیها در کاشان و بسیار مکانهای تاریخی دیگر اشاره کرد.
با فراگیری استفاده از در و پنجرههای آهنی و آلومینیومی در ساختمانهای جدید، صنایع چوب و در و پنجرههایی که با هنر گره چینی ساخته میشد، کم کم به دست به فراموشی سپرده شد. برای جلوگیری از به فراموشی سپرده شدن این هنر هزارساله، لازم است این هنر دوباره بهکار گرفته شود.
گره چینی چیست؟
تعاریف مختلفی از گره چینی وجود دارد که عموما به یک معنا هستند و فقط ادبیات آنها متفاوت است؛ در ادامه چند مورد از این تعاریف را میخوانیم:
در اصطلاحات هنری گره چینی به مجموعه ای از شکل های هندسی گفته میشود که با نظم، ترتیب و پیچ و شکلهای هماهنگ و قرینه در کنار هم چیده شدهاند؛ در تعریفی دیگر گره چینی را یک ترکیب هماهنگ از شکل های هندسی به هم پیچیده، موزون و جذاب میدانند که با استفاده از خط های راست شکل گرفتهاند.
نکته: گره چینی از اتصال قطعات برش خوردهی چوبی و شیشههای رنگی هم اندازه، به نام آلات و لقط به یکدیگر ایجاد می شود.
اجزای گره چینی
آلت
واحد کار در گره، آلت نام دارد. آلت در لغت به معنای یک ابزار واسطه بین فاعل و مفعول است برای رسیدن به یک اثر. در واقع آلت به عنوان یک خط مرزی اطراف لقاط است. خطوط مرزی در گرههای گوناگون متفاوت است.
لقط
در گره چینی، به شکلهای گره، لقط گفته میشود. لقط از خطهای مستقیم بر اساس یک قاعدهی منظم به صورت شکلهای هندسی در آمده و در یک قاب یا زمینه محدود شده است. لقط میتواند از جنس چوب، شیشه یا هر جنس دیگری باشد.
انواع گره چینی
گره چینی چوب در طول تاریخ تکامل خود، به شاخههای متنوعی تقسیم شده است که هر یک ویژگیهای منحصر به فرد خود را دارند. این تقسیمبندی بر اساس زاویههای برش، پیچیدگی طرحها، و شیوههای اجرا صورت گرفته است. هر نوع گره چینی چوب دارای قواعد و اصول خاص خود است که در آن، نحوه چیدمان آلات (قطعات چوبی) و لقطها (اشکال هندسی) با دقت و ظرافت خاصی تعیین میشود. این تنوع در طراحی و اجرا باعث شده تا هنرمندان بتوانند طیف گستردهای از الگوهای بصری را خلق کنند که هر کدام روایتگر داستان متفاوتی از هنر اصیل ایرانی هستند. هفت نوع گره چینی وجود دارد:
- گره تند
- گره کند
- گره شل
- گره تند و شل
- گره کند و شل
- گره پیلی
- گره درودگری
هر یک از این گرهها طرح و زمینه های بسیار زیادی دارند که از کنار هم قرار گرفتن چند نوع آلت به طور منظم با قاعدهی گوناگون در زمینههای مختلف شکل می گیرند.
ابزارهای مورد نیاز برای ساخت گره چینی
- انواع اره مانند ارهی برقی، ارهی دستی، ارهی چکشی و …
- انواع رنده مانند رندهی کف بری، رندهی دستی، رندهی دوراهی و …
- انواع گیرهها مانند گیرهی دستی و گیرهی رومیزی
- انواع خط کشها مانند خط کش تیزه دار کولیسی، گونیای 90 درجه، گونیای بازشو و …
- انواع سمباده مانند دستگاه سمباده زن دیسکی، لرزشی، چرخشی و …
- انواع دریل، سوهان، چکش و …
بهترین انواع چوب برای ساخت گره چینی
همهی استادکاران چوب به اتفاق هم به این نتیجه رسیدهاند که بهترین چوبی که میتوانند برای ساخت گره چینی استفاده کنند چوب درخت چنار است و خوشبختانه این درخت، درخت بومی ایران است. چوب این درخت بافتی منسجم داشته و از مقاومت بالایی برخوردار است. علاوه بر چوب درخت چنار میتوان از چوب درخت نارنج، چوب درخت گلابی، چوب درخت گردو، چوب درخت راش و … برای ساخت گره چینی استفاده کرد.
مراحل تولید گره چینی
برای تولید گره چینی ابتدا لازم است که گره مورد نظر را با توجه به اندازهی کار طراحی و ترسیم کرد. در مرحلهی بعدی از قسمتهای مورد نیاز گره رسم شده، الگو یا قالب برداری کرد و چهارچوب یا کارگاه را در اندازهی مورد نظر بسازیم. همان طور که پیشتر گفتیم گرهها اتصالات کوچکی از چوب هستند که به صورت زبانهای به یکدیگر قفل میشوند و نقشهای زیبایی را بوجود میآورند.
در هنر گره چینی برای اتصال قطعات از هیچ میخ و چسب استفاده نمیشود فقط به کمک زبانه و ضربه قطعاتی که سوهان کشیده شدهاند را درون هم قرار می دهیم. هرچه قدر این گرهها ظریفتر باشند، از نظر هنری با ارزشترند.
برای ایجاد نقش گره، چوبها به ضخامت بند رسم شده بریده و در عین حال چوبهای واگیره (قطعاتی که در کار تکرار میشود) از قالبهای آماده شده تهیه میشود. سپس به وسیله اره پشتبنددار، زاویههای اتصالات روی چوب را برش میزنند و با رنده ابزار، روی آلتها ابزار میزنند. سپس دو سر هر یک از آلتها فاق و زبانه (یا هر نوع اتصال دیگر که مورد نظر استاد کار باشد) میزنند و در آخر، کار چیدن گره و درگیر کردن اتصالهای ساخته شده و شیشههای رنگی برش خورده کار به پایان میرسد.
آموزش گره چینی چوب
هنر گره چینی چوب یکی از پیچیدهترین و ظریفترین هنرهای سنتی است که نیازمند دانش، مهارت و صبر فراوان میباشد. در ادامه، مراحل اصلی آموزش این هنر را به صورت گام به گام شرح میدهیم:
۱. انتخاب مواد اولیه:
– چوب چنار به عنوان بهترین گزینه، به دلیل بافت منسجم و مقاومت بالا
– چوبهای جایگزین: نارنج، گلابی، گردو و راش
– انتخاب چوب باید با توجه به رطوبت مناسب (خشک) و عاری از گره باشد
۲. آمادهسازی ابزار مورد نیاز:
– ارههای تخصصی: برقی، دستی و چکشی برای برشهای دقیق
– انواع رنده: کفبری، دستی و دوراهی برای صاف کردن سطوح
– ابزارهای اندازهگیری: خطکش تیزهدار کولیسی، گونیای ۹۰ درجه و گونیای بازشو
– تجهیزات تکمیلی: دریل، سوهان، چکش و گیرههای مخصوص
۳. مرحله طراحی و ترسیم:
– طراحی دقیق گره با رعایت اصول هندسی
– محاسبه دقیق زوایا و اندازههای هر قطعه
– تهیه الگو یا قالب از قسمتهای تکرارشونده (واگیرهها)
– ترسیم چهارچوب اصلی در اندازه مورد نظر
۴. برش و آمادهسازی قطعات:
– برش چوبها به ضخامت استاندارد طرح
– ایجاد برشهای دقیق با اره پشتبنددار برای زاویههای اتصال
– سمبادهکاری سطوح برای ایجاد صافی مطلوب
– آمادهسازی آلات (قطعات چوبی) و لقطها (اشکال هندسی)
۵. ساخت اتصالات:
– ایجاد فاق و زبانه در دو سر هر قطعه
– دقت در اندازهگیری و برش اتصالات برای قفل شدن کامل
– سوهانکاری دقیق محل اتصالات
– عدم استفاده از میخ و چسب در کل فرآیند
۶. مونتاژ و چیدمان:
– شروع چیدمان از مرکز طرح
– قفل کردن تدریجی قطعات در یکدیگر
– استفاده از ضربات آرام و کنترل شده برای جا انداختن قطعات
– کنترل مداوم تراز و گونیا بودن کار
۷. تکمیل و پرداخت نهایی:
– نصب شیشههای رنگی (در صورت نیاز)
– سمبادهکاری نهایی سطوح
– بازبینی و کنترل کیفیت اتصالات
– اعمال روغن جلا یا پوشش محافظ مناسب
نکات کلیدی:
– ظرافت در برشها و اتصالات، مهمترین عامل کیفیت نهایی است
– دقت در محاسبات هندسی از اشتباهات پرهزینه جلوگیری میکند
– صبر و حوصله در تمام مراحل کار ضروری است
– تمرین مداوم و شروع با طرحهای سادهتر توصیه میشود
– آموزش زیر نظر استادکار مجرب میتواند روند یادگیری را تسریع کند
این هنر نیازمند تمرین و ممارست فراوان است و تسلط بر آن به زمان و تجربه کافی نیاز دارد. توصیه میشود هنرجویان ابتدا با طرحهای سادهتر شروع کرده و به تدریج به سمت الگوهای پیچیدهتر حرکت کنند.
گره چینی سنتی
گره چینی چوب سنتی، میراث گرانبهای معماری ایرانی-اسلامی است که در دوران شکوفایی خود، بهویژه در عصر صفوی، به اوج ظرافت و زیبایی رسید. این هنر اصیل که در مساجد، کاخها و خانههای تاریخی اصفهان، کاشان و یزد به وفور یافت میشود، با تلفیق هنرمندانه چوب و شیشههای رنگی، پنجرههای ارسی بینظیری را پدید آورده است. در روش سنتی، استادکاران بدون استفاده از ابزارآلات مدرن و تنها با تکیه بر دانش هندسی و مهارت دست، الگوهای پیچیدهای را خلق میکردند که هر کدام روایتگر داستانی از فرهنگ و تمدن ایرانی است.
جمع بندی
هنر گره چینی چوب، تجلیگاه هندسه، ریاضیات و هنر در معماری سنتی ایران است که با گذر زمان، از یک عنصر تزئینی صرف به نمادی از هویت معماری ایرانی تبدیل شده است. این هنر ظریف که با چیدمان دقیق قطعات چوبی و شیشههای رنگی شکل میگیرد، نه تنها جلوهای بصری به فضا میبخشد، بلکه کارکردهای عملی همچون تنظیم نور و تهویه را نیز به همراه دارد. امروزه، با وجود چالشهای مدرنیزاسیون، این هنر اصیل همچنان توسط استادکاران معدودی حفظ و منتقل میشود و نیازمند توجه و حمایت برای حفظ و احیای این میراث ارزشمند هستیم.
سوالات متداول
آیا برای یادگیری گره چینی چوب حتماً باید دوره حضوری گذراند؟
بله، به دلیل ماهیت عملی و پیچیدگیهای فنی این هنر، آموزش حضوری زیر نظر استادکار مجرب ضروری است. آموزشهای تئوری و مجازی تنها میتوانند مکمل آموزش عملی باشند.
چرا در گره چینی چوب از چسب و میخ استفاده نمیشود؟
این یک اصل مهم در هنر گره چینی سنتی است که باعث میشود قطعات با استفاده از اتصالات دقیق و اصولی در هم قفل شوند و استحکام بیشتری داشته باشند. همچنین این روش امکان ترمیم و جایگزینی قطعات آسیب دیده را در آینده فراهم میکند.
چرا چوب چنار بهترین گزینه برای گره چینی است؟
چوب چنار به دلیل بافت منسجم، مقاومت بالا در برابر رطوبت، قابلیت برشپذیری مناسب و در دسترس بودن در ایران، بهترین گزینه برای گره چینی محسوب میشود. همچنین این چوب پس از خشک شدن، ثبات ابعادی خوبی دارد و کمتر دچار تاب برمیدارد.
سلام بخاطر اطلاعاتی که در اختیارم قرار دادید ممنون