هرآنچه باید درباره معرق کاری بدانید! | تفاوت معرق کاری و منبت کاری

کلمه‌ی معرق یک واژه‌ی عربی است و در لغت به معنی وصله، تکه و رگه است و ما می‌توانیم هر کار رگه داری را معرق بنامیم. معرق کاری هنری است که طی آن تکه‌های ریز چوب، فلز، تکه‌های پارچه، کاشی، سرامیک و … را در کنار هم قرار داده و آثار هنری زیبایی را خلق می‌کنند. در واقع معرق کاری ایجاد طرح و نقش با استفاده از خرده‌های ریز و ایجاد یک طرح بزرگ‌تر و چسباندن آن‌ها روی صنایع دستی است.

تاریخچه‌ی معرق کاری

به منظور پیدا کردن ریشه‌ی هنر معرق کاری در دوران مختلف باید به سراغ تاریخ تکوین برویم.

• دوره‌ی ایلخانیان: گنبد سرخ مراغه در تبریز که در این دوره ساخته شده است یک نمونه‌ی کاشی کاری شده‌ی ساده به این سبک است.
• دوره‌ی مغول: مطالعات و بررسی بناهای این دوره، نشان دهنده‌ی کاشی کاری‌های ساده همانند دوره‌ی ایلخانیان است.
• دوره‌ی صفوی: این هنر در دوره‌ی صفوی به اوج شکوفایی خود رسید و آثار بسیار زیبایی از این دوره به جا مانده ولی متاسفانه در زمان زندیه این هنر دچار یک سیر نزولی شد.
• دوره‌ی قاجار: بررسی این هنر در دوره‌ی قاجاریه نشان می‌دهد که در این دوره‌ ما فقط یک تقلید بسیار ضعیف از آثار سلسله‌های گذشته را داریم؛ تا این دوران طرح‌های به کار رفته در کاشی کاری‌های معرق، فقط طرح‌ها و نقشه‌های اسلیمی بود ولی با سفر هنرمندانمان به کشورهای اروپایی وقرار گرفتن تحت تاثیر هنر و فرهنگ آنان باعث ایجاد تحول در نقش‌های کاشی کاری شد و باعث شد علاوه بر نقش‌های اسلیمی، شاهد اشکال دیگری نظیر اسلحه‌های جنگی و … در هنر کاشی کاری معرق باشیم. یکی از نمونه‌های قدیمی موجود دری قدیمی و بزرگ متعلق به عصر قاجاریه است که در ضلع شمال غربی محوطه وزارت آموزش و پرورش فعلی قرار دارد.
• دوره‌ی سلجوقیان: معرق کاری در دوره سلجوقیان به اوج خود رسید. آثار به جای مانده از قرن ششم هجری به خوبی ظرافت‌های معرق کاری در دوره‌ی سلجوقیان را نشان می دهد. در قرن هشتم هجری می‌توانیم فوق العاده‌ترین معرق کاری‌ها را توسط هنرمندان ایرانی ببینیم.

ایرانیان موفق شدند هنر کهن معرق کاری را با زیباترین اشکال هندسی و با بهره گیری از علم ریاضی ایجاد کنند.
همانطور که در بالا گفتیم پیش از این دوران معرق کاشی بیشتر رایج بود ولی هنرمندان ایرانی به تدریج معرق را روی سطوح ظریف‌تر به کار گرفتند. از آنجاکه طول عمر چوب کمتر از کاشی یا فلز است نمونه‌های قدیمی آن از بین رفته و چیزی از آن موجود نیست.

برخی معتقدند که معرق چوب الهام گرفته از معرق کاشی است و زمانی معرق چوب رایج شد که توجهات نسبت به معرق کاشی کاهش یافت. بررسی‌ها نشان می‌دهد که این هنر در دوران مغول رواج یافت و در دوران صفویه به اوج خود رسید.
معرق چوب بیشتر روی زمینه‌ی چوب با استفاده از دوربری و ترکیب چوب‌های رنگارنگ به کار گرفته می‌شود.
معرق چوب در صنایع دستی و هنری بسیاری از شهرهای ایران مانند اصفهان همچنان به کار گرفته می شود.

استاد محمد طاهر امامی از پیشگامان سبکی جدید با رنگ‌های متفاوت در معرق است. ایشان پدر معرق کاری ایران نامیده می‌شوند. با ایجاد سبک جدید استاد و به کارگیری مواد شیمیایی دیگر هنر معرق محدود به چند رنگ خاص نبود و از آن به بعد از انواع چوب‌های صنعتی درعرصه معرق کاری استفاده شد. تابلوی مرغ و آشیانه استاد محمد طاهر امامی که در سال 1342 رونمایی شد یکی از با ارزش ترین آثار با چوب‌های صنعتی و تنوع رنگی است. از هنر معرق روی چوب برای تزئین در، پنجره، مبلمان و میز استفاده می‌شود. چوب‌هایی که اغلب در معرق کاری مورد استفاده قرار می‌گیرند شامل چوب‌های آبنوس، فوفل، گلابی، سنجد و توت هستند.

در هنر معرق کاری می‌توان از مواد طبیعی و غیر چوبی مثل عاج، صدف و استخوان یا مواد غیر طبیعی و غیر چوبی مثل صدف مصنوعی، برنج و خاتم استفاده کرد.

تفاوت منبت کاری و معرق کاری

دو هنر منبت کاری و معرق کاری در کنار یکدیگر اوج هنر و زیبایی را ایجاد می‌کنند؛ هنرمندان این حرفه با ترکیب این دو هنر توانسته‌اند طرح‌های جدید و زیبایی را به دنیای هنر عرضه کنند. به عنوان مثال منبر سفارشی هامبورگ نمونه‌ای از ترکیب دو تکنیک معرق کاری و منبت کاری است؛ این تکنیک‌ در این  منبر به گونه‌ای به‌کار گرفته شده‌ که بینندگان عادی قادر به تشخیص دو بخش معرق و منبت از یکدیگر نیستند. حال می‌خواهیم به این پرسش پاسخ دهیم که تفاوت این دو هنر در چیست؟

• منبت به معنی کنده کاری روی چوب است.
• معرق امروزه به معنی چیدن تکه‌های ریز چوب در کنار یکدیگر است.

هنر معرق کاری فقط به بکارگیری تکه‌های چوبی محدود نمی‌شود و همانطور که در ابتدا گفتیم می‌توانیم برای این کار از تکه‌های کاشی، که در گذشته استفاده از آن در این هنر به شدت رایج بوده، یا از تکه‌های پارچه و … هم استفاده کرد.

انواع معرق کاری

در کل دو نوع معرق داریم:

• معرق کاری روی زمینه‌ی چوبی: معرقی که هم طرح و هم زمینه کار با چوب باشد.

• معرق کاری روی زمینه‌ی رنگ (پلی استر): معرقی که در آن زمینه خالی اثر با رنگ پوشش داده شود و طرح اصلی از چوب باشد.

تکه چوب‌هایی که در معرق کاری به کار گرفته می‌شود باید ضخامتی بین 2 تا 3 میلیمتر داشته باشند و سالم، بدون ترک خوردگی یا پوسیدگی باشد؛ واضح است که هر چه چوب خشک‌تر باشد بهتر است و امکان ترک خوردن آن در آینده وجود ندارد.

ابزار مورد نیاز معرق کاری

• میز معرق کاری
• سه پایه‌ی معرق کاری
• پیشکار
• کمان اره
• تیغه‌ی اره مویی
• تخته‌ی چوب معرق کاری
• چسب
• میخچه و میخ سایه
• کاغذ سنباده
• چوب ساب
• دستگاه پرس
• دستگاه پرداخت

آموزش معرق کاری

1. در این مرحله ابتدا تخته‌ی پشت کار را به اندازه‌ی طرح مورد نظر انتخاب کنید.
2. ورق نایلونی را روی تخته‌ی پشت کار قرار دهید.
3. طرح و نقشه‌ی مورد نظر را روی کاغذ به تصویر کشیده، به‌علاوه می‌توان طرح مورد نظر را پرینت بگیرید.
4. با استفاده از چسب مایع طرح را روی تخته‌ سه لا بچسبانید.
5. تکه‌های مختلف طرح را با استفاده از دستگاه اره مویی بریده و قطعات مختلف آن را به وسیله‌ی میخ موقتا روی تخته‌ی زمینه متصل کنید.
6. قطعات طرح را به کمک میخ‌، به صورت جداگانه روی چوب‌ها با رنگ‌های مورد نظر نصب کرده و سپس کل مجموعه را روی چوب پیشکار قرار دهید.
7. با استفاده از اره‌ مویی دور طرح را روی تخته بریده و قطعه چوب‌های بریده شده را در جای خود مطابق نقشه روی تخته پیشکار به کمک میخ نصب کنید.
8. زمانی که تمام چوب‌های رنگی جایگزین طرح اولیه شد، چسبی از سریشم و پودر امرا تهیه کرده و روی تمام شیارهای بین تکه‌ها بزنید. از این طریق تمام شیارهای کار پر شده و قطعات به طور کامل به هم چسبیده و تثبیت می‌شوند.
9. در این مرحله میخ‌ها را از روی طرح‌ها بردارید. نایلونی که پیش‌تر در زیر کار و روی تخته‌ی پشت کار قرار داده بودید را بردارید.
10. نقش‌های چسبیده شده را برگردانید و پشت آنها را سنباده نرم زده تا چسب‌هایی که از بین شیارها به پشت کار نفوذ کرده، پاک شود.
11. در این مرحله سطح تخته‌ی پشت کار را به وسیله‌ی یک کاردک به چسب گرم آغشته کرده، سپس نقشه‌ی معرق شده را روی آن چسبانده و برای ثابت نگه داشتن آن دو میخ سنجاقی در بالا و پایین آن نصب کنید.
12. لایه‌ای از نایلون و قطعه‌ای از نمد یا پتوی ضخیم را روی نقشه معرق شده قرار داده و سپس آن را درون دستگاه پرس و تحت فشار قرار دهید؛ بعد از گونیا کردن تابلو، اضلاع آن را رنده کنید. (معمولا سطح تابلو را به علت متفاوت بودن ضخامت چوب‌های صنعتی، با ماشین سمباده میسایند تا یکنواخت و صیقلی شود.)
13. نوار چسب کاغذی را به طوری که ۲ یا ۳ میلیمتر آن از سطح تابلو بالاتر قرار بگیرد به تابلو چسبانده سپس مخلوط پلی استر آماده شده را به طور یکنواخت روی صفحه ریخته تا کاملاً سطح را بپوشاند.
14. پس از خشک شدن پلی استر به وسیله سنباده لرزان آن را سابیده تا رنگ چوب از زیر پلی استر ظاهر شود و مجدداً برای شفافیت بیشتر، قشری از پلی استر شفاف بر آن پاشیده و سنباده بزنید. در پایان به وسیله دستگاه پرداخت و مواد جلا دهنده سطح کار را پرداخت کنید.

با استفاده از مراحل بالا می‌توانید پروژه‌های ساده معرق کاری را شروع کنید. همچنین می‌توانید تجربیات یا اگر نیاز به راهنمایی داشتید آن را در بخش نظرات با ما به اشتراک بگذارید.